Kilit taşı bir duvar kemerinin tepesinde bulunan kama şeklindeki taştır ve inşaat sırasında yerleştirilen son parçadır. İnşa edilen kemerin bünyesinde bulunan tüm taşları kemer ağırlığının tamamını taşıyabilecek şekilde kilitler. Kemer ve tonozlarda (yarı kubbeler gibi) kilit taşları genellikle yapısal gerekliliklerin ötesinde genişletilerek dekore edilir. Kubbeler veya ağ tonozlarda değişken roller alabilir ve dekoratif amaçlar neticesinde farklı şekillerde bulunabilir.
Kilit Taşı Nedir?
Mısır, Babil, Yunan ve Asur uygarlıklarının kanalizasyon ve tonoz gibi yeraltı yapılarında kemerler kullandığı bir gerçektir. Ancak, kemerlerde bir kilit taşı (ayrıca bir mezar taşı olarak da adlandırılır) kullanımı Roma uygarlığı ile başlar. Kilit taşı kemerlerin en üstünde bulunan taştır. Kilit taşları tüm ağırlığın sütunlardaki yan destek bloklarından aşağı doğru dağıtılmasında rol oynar. Bu kemer tasarımı ile kilit taşı, kemerin ayakta kalmasının kilit noktasıdır. Çünkü kilit taşı olmazsa kemer çökecektir.
Bir yapının mukavemeti mimari açıdan büyük önem arz eder. İşte kilit taşı hem bu önemin odağındadır hem de birbirinden estetik farklı formlarıyla dekoratif beklentileri fazlası ile karşılar. Kilit taşları estetik amaçların ön planda olduğu kapılar, tonozlar ya da pencerelerin inşa sürecinde yapının en üst kısmında yer alır.
Bir duvar kemeri veya tonoz, kilit taşı yerleştirilinceye kadar kendi kendini ayakta tutabilir hâlde değildir. Burada kilit taşının görevi, yapının tepe noktasında konumu itibarıyla dengeyi ve mukavemet dağılımını sağlamaktır.
Kilit Taşı Kemer
Kemerler kavisli kurulumları olan kendinden destekli yapılardır. Romalılar tarafından ilk kez binlerce yıl önce taş kemerler geliştirilmiştir ve o zamandan beri kemerler mimaride kullanılmaktadır. Günümüzde en çok demiryolu köprülerinde ve bahçelerde dekoratif unsurlar kullanılarak inşa edilmiş taş kemerlere rastlamak mümkündür.
Bir kemer inşa etme süreci, ayakları oluşturacak eşit yükseklikte iki alçak duvar bölümü planlanarak başlar. Kemere tayin edilecek genişlik ve yükseklik belirlendikten sonra bu süreç başlayacaktır. Daha sonra, iskelet teşkil etmesi ve destek sağlaması için kemerin planlanan eğrisine uygun yarım daire şeklinde tahtadan yapılmış bir form kullanılır.
Duvar kenarlarından başlanarak kubbe boyunca yan yana/üst üste dizilen kama şeklindeki taşlar bu yapının en önemli elemanlarından biridirler. Kemerlerde kullanılacak taşlar ya takoz şeklinde ya da inşa için gerekli yassılıkta taşlar kullanılmalıdır. Çünkü kemerin iki ayağını da ortada birleştirecek kubbe formun elde edilmesindeki koşul bu taşların mukavemetidir.
Bunların dışında taşların diziliminde iskelet rolü oynayan ahşap yapılar da inşaat süresince kurulumun düzenli bir biçimde ilerlemesini sağlar. Taşların diziliminin sonuna gelindiğindeyse artık kemerin kubbesindeki zirvenin inşasını tamamlayacak, adından da anlaşılacağı üzere kilit rol oynayacak bir taş gerekir. Bu taş kilittaşıdır. Kilittaşı kemer kubbesinin merkezine yerleştirilerek sağlanan dengenin yapıyı kendi kendine ayakta tutmasına yardımcı olur. Kilittaşı kemer inşasının en önemli yapı elemanıdır ve kubbenin merkezinde yer almasının nedeni de budur. Ahşap iskelet kemer kurulumundan sonra kaldırıldığında yapı dengeli bir biçimde ayakta durmaya devam edecektir.